نهضت سربداران، واکنشی به ظلم و جور زمانه

به گزارش خبر 8 به نقل از خبرگزاری ایرنا

نهضت سربداران، حرکت مردمی و آزادیبخش شیعیان خراسان در قرن هشتم هجری است که از روستای “باشتین” در منطقه تاریخی سبزوار آن روز علیه ستم حکام مغول آغاز شد.

سربداران نخستین حکومت شیعی ۱۲ امامی را در بخشی از ایران شکل دادند که به گواه تاریخ ظلم گریزی، بیگانه ستیزی، عدالت طلبی و برقراری عدل و داد از ویژگی های حکومتی بود که به حیات آخرین بقایای مغول در ایران خاتمه داد.

تشیع اثنی عشری، جوهره اصلی جنبش سربداران

نهضت سربداران دارای ۲ طایفه یا جناح (شیخیان و سربدار) بود، جناح شیخیان آراسته به خصوصیات والای اخلاقی چون دیانت، صداقت، فتوت، جهاد، اعتقاد به ظهور حضرت مهدی(عج) و مبارزه با ظلم و ستم بود و جناح سربداران نیز به خصایصی چون غیرت، شهامت و مبارزه با ظلم و ستم آمیخته بود.

در واقع “شیخ خلیفه” و سپس شاگردش “شیخ حسن جوری” با تعالیم خویش زمینه های فکری این نهضت شیعی را فراهم کردند و هنگامی که ائتلاف “امیر مسعود” (از امرای سربداران) و شیخ حسن شکل گرفت، نهضت صاحب ۲ رهبر شد و همان زمان اوج قدرت آنها بود و پس از طرد شیخ حسن توسط امیرمسعود، اختلافات ۲ جناح آغاز شد. اختلافاتی که تا پایان حیات سربداران دامنگیر این حکومت بود و سبب ضعف آنان شد، چنانکه در سقوط سربداران، رد پای جناح درویشان را می توان یافت.

درون مایه و جوهره اصلی جنبش سربداران، مذهب تشیع اثنی عشری بود، و می توان آنان را نخستین دولت مستقل ملی شیعه ۱۲ امامی در تاریخ ایران دانست و این ویژگی شیعه بودن در بطن رهبران هر دو جناح مشاهده می شد.

رهبران مذهبی در پی ایجاد حکومتی الهی و اسلامی بودند که برای رسیدن به آن، خود پیرو مذهب تشیع اثنی عشری و مبلغ ایدئولوژی انقلابی آن بودند. آنها ظهور حضرت مهدی (عج) را بشارت می دادند و مردم را برای مبارزه با ظلم و جور حکام زمان که یکی از ویژگی های ظهور بود، تشویق می کردند و برای تبلیغ تعالیم خود هجرت می کردند تا اندیشه های خود را گسترش دهند.

رهبران سیاسی سربدار نیز برای ترویج مذهب شیعه جانفشانی می کردند و در اکثر مواقع برای ترویج و توسعه مذهب شیعه با جناح درویشان همکاری می کردند و گاهی برخی امرا، چون “خواجه شمس الدین علی” برای پیاده کردن اصول این مذهب در جامعه پیشگام می شدند و برخی امرای سربداری نیز به رواج تشیع فقاهتی متمایل بودند و قصد داشتند تا امور دینی را در اختیار فقهای این مذهب قرار دهند.

برای نمونه می توان به “خواجه علی موید سربداری” اشاره کرد که از “شیخ شمس الدین محمد بن مکی عاملی” دعوت کرد تا به منظور برقراری روش حکومتی بر اساس کتابش “اللمعه الدمشقیه” به ایران بیاید.

سکه های حکومت سربداران نیز علاوه بر نشان دادن قلمرو آنان، شیعی بودن آنان را گواهی می دهد. سکه هایی که بر روی همه آنها عبارت “علی ولی الله” و اسامی دوازده امام حک شده است. بر این اساس سربداران را از حیث شیعی بودن می توان طلیعه حکومت شیعه مذهب صفوی در ایران دانست.

یکی دیگر از خصایص نهضت سربداران، ساده زیستی امرای آن بود هر چند فرمانروایان سربدار در مواردی خود را سلطان یا نائب السلطنه می خواندند و نام خویش را در خطبه و سکه می آورند اما تمایل چندانی به انجام تشریفات، شکوه و جلال سازمانی که لازمه زندگی درباری باشد، نداشتند.

امرای سربدار از هرگونه تجمل دنیوی به دور بودند تا حدی که مریدان و لشگریان آزادانه وارد مجلس شهریاران سربدار می شدند. برخی خصایص فرمانروایان سربدار پوشیدن لباس چون دیگران، برابری در تقسیم غنایم جنگی و گستردن سالانه چند نوبت سفره عام بود.

ابن بطوطه در توصیف دوران آنان نوشته است: آیین عدالت چنان در قلمرو آنها (سربداران) رونق گرفت که اگر سکه‌های طلا و نقره در اردوگاه ایشان روی زمین می‌ریخت، تا صاحب آن پیدا نمی‌شد کسی دست به سوی آن دراز نمی کرد.

کاهش میزان خراج محصول و لغو سایر عوارض و مالیات ها که مطابق شریعت اسلامی نبود از دیگر اقدامات آنان بود. زمان حکومت سربداران، دهقانان فقط سه دهم محصول جمع آوری شده را به عنوان مالیات به دولت می پرداختند و جز آن دیناری از آنان به عنوان مالیات گرفته نمی شد.

سربداران، نهضتی مردمی که توارثی بین رهبران سیاسی آن نبود

سربداران نهضتی خودجوش و مردمی بود که اکثر طبقات اجتماع در آن شرکت داشتند. پیروان آنها شامل روستاییان کم درآمد، پیشه وران شهری و روستایی، خرده مالکان، غلامان فراری و بزرگ زادگان شهری بودند.

یکی از ویژگی های آنها عدم توارث در بین رهبران سیاسی حکومت بود. جنبه شیعی این نهضت مانع از آن می شد که حکومت جنبه وراثتی به خود بگیرد، از این رو امرای این سلسله افرادی از طبقات مختلف جامعه بودند که این عامل نیز در بین حکومتهای تاریخ ایران بی نظیر بود.

جنبش های زیادی به تأسی از نهضت سربداران شکل گرفت

سربداران برای گسترش دامنه نهضت خود، جنبش های مشابه خود را یاری و مساعدت می کردند. به طوری که سنت سربداری در ایران زنده ماند تا جایی که در پی قیام مردم سبزوار، اصطلاح سربدار صفت عام قیام هایی از این دست شد.

قیام مردم سمرقند به سرکردگی “مولانا زاده بخاری” که ۳۰ سال بعد از خروج سربداران سبزوار رخ داد، نیز به همین نام شهرت یافت، قیام “پهلوان اسد خراسانی” که علیه ظلم “شاه شجاع” شورید هم رنگ و بوی سربداری داشت و خروج سادات و دراویش مرعشی مازندران به رهبری “سیدقوام الدین مرعشی” و جنبش “سادات کیایی گیلان” نیز به تأسی از نهضت سربداران بود.

انقراض مغول در ایران سند ظلم‌ستیزی سربداران بود

یکی از مهمترین صفات حکومت سربداران، ظلم ستیزی و مبارزه آنان علیه بیگانگان بود. از نظر سربداران اعمال فرمانروایان مغول و ایلخانانی که به ظاهر مسلمان شده، اما بی توجه به قوانین و احکام شریعت مقدس اسلام در امور اداری و کشورداری خصوصا دریافت مالیاتها و عوارض بر اساس یاسای چنگیزی عمل می کردند، گناهی نابخشودنی به شمار می رفت. از جمله این حکام “طغای تیمورخان” و “جانی قربان” بودند که سربداران به مبارزه با آنان اقدام نمودند.

برای سربداران “ملوک آل کرت” نیز غیر ایرانی تلقی می شدند و به خاطر اختلافات ملی و مذهبی همواره بین آنان درگیری بود.

مهم ترین سند ظلم و بیگانه ستیزی سربداران انقراض حکومت مغول در ایران بود که به نام آنان ثبت شد.

احسان طبری درباره ظلم ستیزی سربداران نوشته است: “سربداریه دعوی داشتند که می خواهند کاری کنند که حتی یک تاتار تا قیام قیامت خیمه در خاک ایران نزند، آنها تعالیم صوفی را با شیوه عیاری و جوانمردی درآمیخته و نخستین هنگ های درویشان مسلح را پدید آوردند و این جنبش را از طفیلی گری و گدایی و مقاومت منفی به نبردهای خونین مردانه راهنمایی کردند”.

وی افزوده است: “خود عنوان سربداریه که از آمادگی درویشان برای اینکه سر خود یا سر دشمن را بر دار ببینند حکایت می کند، نماینده روحیات پرخاشگر این جنبش است”.

متاسفانه این حکومت با وجود خصایص عالی چون شیعه بودن، ظلم‌ستیزی، اعتقاد به مهدویت، فتوت و جوانمردی، عدالت طلبی و بعد مردمی، آلوده به قتل زمامداران خود بود، چنانکه اکثر رهبران این نهضت به دست اعضای جامعه خویش به قتل رسیدند که این مساله در درازمدت موجب شد تا حکومت از وجود رهبران شایسته خالی شود.

مغولان مقهور فرهنگ سربداران و نه شمشیر آنها شدند

جریان سربداران یک فرهنگ است. فرهنگ پهلوانی و جوانمردی، فرهنگی که آموخته بود چگونه با دیپلماسی و صلح، مانع ظلم و ستم شود. با بیان این گزاره در واقع مغولان در مقابل شمشیر سربداران شکست نخورند بلکه مقهور فرهنگی شدند که متاثر از فرهنگ غنی ایرانی و اسلامی بود.

محمد عبدالله‌زاده ثانی افزود: نهضت سربداران قیام، شورش، انقلاب و هرج و مرج نبود بلکه یک جریان فرهنگی بود که ریشه در فرهنگ کهن قبل و بعد از اسلام ایران داشت و بر این اساس باید گفت که مغول مغلوب شمشیر سربداران نشد بلکه مقهور فرهنگ سربداران شد، به گونه ای که سربداران شمشیر مغول را به قلم تبدیل کردند که اقدامات فرهنگی هنری دوره تیموریان از مصادیق بارز آن است.

به گزارش ایرنا و بر اساس آنچه در منابع تاریخی آمده است، نهضت سربداران، حرکت مردمی و آزادیبخش شیعیان خراسان در قرن هشتم هجری است که پس از ۱۲۰ سال چیرگی قوم تاتار و مغول بر ایران و بسیاری از مناطق آسیا، از روستای “باشتین” در منطقه تاریخی سبزوار آن روز علیه ستم بیگانگان مغول آغاز شد.

سربداران در سال ۷۳۸ هجری موفق به تصرف سبزوار و تشکیل حکومت مستقل و مردمی شیعه شدند که به مدت حدود ۵۰ سال به پایتختی سبزوار تداوم داشت و موجب تثبیت اعتقادات و باورهای شیعیان دوازده امامی برای دوران های بعد در این بخش از ایران شد که دامنه حکومت آنان تا مازندران و گرگان نیز توسعه یافت.

قیام سربداران از آن جهت در تاریخ ایران اهمیت دارد که پس از خود سبب شورش و ایستادگی مردم در برابر حکومت مغول شد. برخی از مورخان استقرار دولت مرعشیان در مازندران را از بارزترین پیامدهای حکومت سربداران عنوان کرده اند.

امرای سربداران در مدت کوتاه حکومت خود دست به آبادانی زده و توانستند تا حد زیادی ویرانگری های مغولان را جبران کنند. آنان در پی ارتقای زندگی روستاییان و طبقه محروم برآمدند و به نوعی مساوات در تقسیم عواید و ثروت عمومی اعتقاد داشتند.

این نهضت به خاطر شعار فعالان آن مبنی بر اینکه “اگر توفیق یابیم دفع ظلم ظالمان کرده باشیم وگرنه سر خود را بر دار ببینیم که دیگر تحمل تعدی و ظلم نداریم” با عنوان قیام سربداران معروف و در تاریخ ایران زمین ماندگار شد.

نخستین همایش ملی سربداران در سال ۱۳۹۴ به میزبانی دانشگاه حکیم سبزواری به بهانه هفتصدمین سالگرد این نهضت برگزار شد و اینک پس از هشت سال دومین همایش ملی سربداران در روز دوم آبان در سبزوار و داورزن در حال برگزاری است.